Όταν οι Γάλλοι μάς «άρπαξαν» την Αφροδίτη της Μήλου για 400 γρόσια

Το ημερολόγιο έγραφε 8 Απριλίου 1820 όταν ένας Έλληνας γεωργός στο Κλήμα της Μήλου έσκαβε κάτω από τον Μεσογειακό ήλιο το χωράφι του. Τίποτα το ασυνήθιστο για ακόμη μία ημέρα σκληρής εργασίας μέχρι την στιγμή που ο Γεώργιος (ή Θεόδωρος) Κεντρωτάς αντιλήφθηκε πως είχε χτυπήσει με την τσάπα του ένα κομμάτι μάρμαρο. Λίγη ώρα αργότερα θα ερχόταν στο φως έπειτα από αιώνες μία «Αφροδίτη» που ξεχωρίζει ακόμη ανάμεσα σε χιλιάδες άλλα αγάλματα της ιστορίας.

Γράφει ο Αντώνης Τσαλίκης για το Daynight.gr

Το μεγάλου μεγέθους άγαλμα ήταν σπασμένο σε δύο κομμάτια και έλειπαν τα χέρια του. Ο αγράμματος νησιώτης φυσικά και δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί την αξία του ευρήματός του. Ήταν ένας Γάλλος αξιωματικός της εποχής εκείνης, ο Ολιβιέ Βουτιέ, που βρισκόταν στην Μήλο με το πολεμικό πλοίο «Εσταφέτ» για να ξεχειμωνιάσει, ο οποίος προσφέρθηκε να βοηθήσει…

Οι Γάλλοι καταλαβαίνουν πρώτοι την αξία του αγάλματος

Οι περισσότεροι Έλληνες λίγο πριν την επανάσταση ήταν αφελείς σε τέτοια ζητήματα και αυτό ακριβώς εκμεταλλεύτηκαν πολλοί ξένοι εξερευνητές και «αρχαιολάτρες». Την οθωμανική περίοδο ήταν αμέτρητοι οι Ευρωπαίοι που αναζήτησαν τους ελληνικούς θησαυρούς της αρχαιότητας για προσωπικό όφελος και οικονομική εκμετάλλευση. Κατά βάση Βρετανοί, Γερμανοί και Γάλλοι οι οποίοι έκαναν οργανωμένες εξορμήσεις σε περιοχές της χώρας μας προκειμένου να εντοπίσουν και να ανασύρουν γλυπτά και άλλα πολύτιμα έργα τέχνης. Σε όσες περιπτώσεις απαιτούνταν «βοήθεια» αποζημίωναν με τρόπο τους τοπικούς οθωμανούς διοικητές για να εξασφαλίσουν τις απαραίτητες άδειες ανασκαφής.

Η αρχική σπάνια απεικόνιση του 1919 από τον διάσημο γάλλο φωτογράφο – περιηγητή Boissonnas

Δεν είναι λίγοι λοιπόν οι ιστορικοί ερευνητές που υποστηρίζουν ότι ο αξιωματικός Βουτιέ έψαχνε ήδη μαζί με τους ναύτες του μήπως βρουν αρχαία στο έδαφος του νησιού. Εκείνο το πρωινό λοιπόν της 8ης Απριλίου έτυχε να είναι κοντά στον Έλληνα χωρικό που βρήκε κομμάτια αγάλματος καθώς έσκαβε. Χωρίς δισταγμό και χωρίς πολύ σκέψη, ο Γάλλος μαζί με τους συνοδούς του ναύτες τον πλησίασε και στο προσωπικό του ημερολόγιο αφηγείται την στιγμή:

«Ο αγρότης είχε ανακαλύψει το επάνω μέρος ενός αγάλματος, σε πολύ κακή κατάσταση και αφού δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή του, ετοιμαζόταν να το ξανασκεπάσει με γκρεμίδια».

Ο Έλληνας χωρικός  σύντομα «πονηρεύεται»

Ωστόσο, δεν ήταν τόσο αφελής ο Κεντρωτάς ιδιαίτερα από την στιγμή που είχε καταλάβει πως το παρακολουθούσαν. Τον είχαν πλησιάσει αμέσως και έδειχναν ενδιαφέρον για αυτό που είχε βρει, δίνοντάς του μάλιστα μερικά γρόσια φιλοδώρημα και την βοήθεια δύο ναυτών για να βγάλουν από το χώμα το επάνω μέρος του αγάλματος. Με επιμονή κατάφερε να πείσει τον Έλληνα να ψάξει να βρει και  το κάτω μέρος του αγάλματος αν και  δεν ήταν πολύ πρόθυμος.

Ο λόγος για αυτή την στάση του ήταν ξεκάθαρος. Προσπαθούσε να κρύψει ότι μπορούσε για να μην βρουν αμέσως οι Γάλλοι το υπόλοιπο μέρος του αγάλματος. Όμως ήταν δίπλα και έτσι με λίγη προσπάθεια δεν άργησε να το βρει. Σε λίγες ώρες είχαν μπορέσει να  προσαρμοστούν τα δύο κυρίως μέρη του αγάλματος, αλλά έλειπε ένα σημαντικό κομμάτι από τη μέση.

Χρειάστηκε εκ νέου πίεση εκ μέρους του Βουτιέ και αρκετό σκάψιμο για να βρεθεί μέσα στα χώματα και αυτό το κομμάτι. Τότε ήταν που ο αξιωματικός κατάφερε με βοήθεια αντρών και έστησε το άγαλμα. Δεν είναι γνωστό από το ημερολόγιο του αν το στήσιμο έγινε μέσα στο έδαφος ή στην επιφάνεια του εδάφους. Το κάτω μέρος του αγάλματος που ήταν  πολύ βαρύ (περισσότερα από 500 κιλά) δύσκολα θα μπορούσαν να το ανεβάσουν μέσα από το χώμα ο Κεντρωτάς μαζί με τους ναύτες και τον Βουτιέ.

Ο Βουτιέ μόλις συνειδητοποίησε το μέγεθος της ανακάλυψης έτρεξε στην Πλάκα της Μήλου να ειδοποιήσει τον Γάλλο Πρόξενο Μπρεστ και τους άλλους αξιωματικούς στο πλοίο «Εσταφέτ», να πάρει το λεύκωμα και τα μολύβια του και να επιστρέψει στο χωράφι του Κεντρωτά για να σχεδιάσει το άγαλμα.

Κατά την διάρκεια της απουσία του Βουτιέ, ο Έλληνας εξακολουθούσε να ψάχνει βρίσκοντας τις δυο Ερμές, με κεφάλι νέου και κεφάλι γέρου καθώς κι ένα κομμάτι μπράτσου, μα τόσο φθαρμένο που δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί. Όταν ο Βουτιέ επέστρεψε από το λιμάνι άρχισε να σχεδιάζει αμέσως το άγαλμα και παράλληλα προσπαθούσε να πείσει τον Μπρεστ, ο οποίος ήταν πλάι του, να κλείσει αμέσως συμφωνία με τον νησιώτη Έλληνα.

Ο Κεντρωτάς μη ξέροντας τίποτα σχετικά με τις αξίες αρχαιοτήτων, ζητούσε μόνο 400 γρόσια. Μα ο Μπρεστ δίσταζε ακόμη και αναρωτιόταν «Μα είστε βέβαιος, καλά βέβαιος, πως αυτά τα μάρμαρα αξίζουν τόσα λεφτά; Σας παρακαλώ, μη με κάνετε να ριψοκινδυνέψω τα λεφτά μου».

Στο τέλος ο Μπρεστ, έπειτα από συμβουλές και πιέσεις των περισσότερων Γάλλων Αξιωματικών, απόσπασε από τον Κεντρωτά την υπόσχεση πως δεν θα πουλήσει σε κάποιον άλλον το άγαλμα, μέχρι την ημέρα που λάμβαναν την απάντηση του Γάλλου Πρεσβευτή από την Κωνσταντινούπολη. Σε εκείνον έγραψε άμεσα γράμμα ο Μπρεστ, το οποίο έστειλε μέσω του Γενικού Προξένου στη Σμύρνη, του Πιερ Νταβίντ.

Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο

Όπως ήταν αναμενόμενο, τις επόμενες ημέρες μετά την τυχαία ανακάλυψη, στο νησί δεν σταματήσαν να γίνονται συζητήσεις και να δημιουργούνται διαμάχες μεταξύ των ντόπιων. Ένας πρόκριτος του νησιού μάλιστα, ο Ιάκωβος Ταταράκης προσπαθούσε να σταματήσει τις διαπραγματεύσεις  του Κεντρωτά με τους Γάλλους. Ισχυριζόταν πως ο πρίγκιπας Μουρούζης, Δραγουμάνος του Τουρκικού Στόλου, του είχε αναθέσει να αγοράζει κάθε αρχαίο εύρημα που θα βρισκόταν στη Μήλο και να του το στέλνει στην Κωνσταντινούπολη. Δεν επρόκειτο για πραγματικότητα αλλά οι ουσιαστικά απειλές του προκρίτου έπιασαν τόπο. Όπως αναφέρει στο ημερολόγιο του ο Γάλλος αξιωματικός Βουτιέ «Δεν χρειαζόταν και πολλά για να τρομοκρατηθεί ένας ραγιάς»…

Ο Γάλλος καταλαβαίνοντας το ρίσκο που υπάρχει για να χαθεί από τα χέρια τους το σημαντικό άγαλμα, κατεβαίνει στο πλοίο του για να παρακινήσει τον κυβερνήτη του να ξεκινήσουν το συντομότερο δυνατό για την Κωνσταντινούπολη ώστε να αναφέρουν αναλυτικά τι έχει συνβεί στον Πρεσβευτή Μαρκήσιο ντε Ριβιέρ!

Ο Κεντρωτάς μετά από τόσες συζητήσεις με τους ξένους και κυρίως έπειτα από την επέμβαση του Ιάκωβου Ταταράκη, κατάλαβε πως το άγαλμα είχε μεγάλη αξία και φρόντισε να το κρύψει μέχρι να δει τι θα το έκανε. Μετέφερε το επάνω μέρος στο στάβλο του που ήταν κοντά.

Η υπόθεση του αγάλματος στη συνέχεια έγινε ακόμη πιο μπερδεμένη όταν ένας καλόγερος του νησιού, που κατηγορούταν τότε για ιερατικές ατασθαλίες, σκέφθηκε να κάνει δώρο το άγαλμα στον διερμηνέα του στόλου που θα τον πήγαινε στην Κωνσταντινούπολη για να απολογηθεί. Έτσι η «Αφροδίτη της Μήλου» παραλίγο να βρεθεί στη Μολδαβία, καθώς ο διερμηνέας ήταν ο πρίγκιπας της Μολδαβίας, Νικόλαος Μουρούζης!

Τότε ήταν που ο Γάλλος αξιωματικός Βουτιέ έσπευσε να ειδοποιήσει τον πρεσβευτή του στην Κωνσταντινούπολη να λάβει πιο γρήγορα απόφαση έτσι ώστε να μη χάσουν οι Γάλλοι τον θησαυρό, ενώ ο Κεντρωτάς λάμβανε όλο και περισσότερες προτάσεις καθώς καταλάβαινε μέρα με την ημέρα την πραγματική αξία της ανακάλυψης.

Η «Αφροδίτη της Μήλου» σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι.

Περίπου ένα μήνα μετά, στις 20 Μαΐου του 1820, οι Γάλλοι αξιωματικοί επέστρεψαν στο νησί της Μήλου με το πολυπόθητο φιρμάνι από τον Σουλτάνο. Ωστόσο, προς έκπληξή τους το άγαλμα ήταν ήδη πακεταρισμένο στο κατάστρωμα ενός καϊκιού και έτοιμο να ταξιδέψει προς την Μολδαβία. Χωρίς να χαθεί χρόνος, ξεκίνησαν τα νέα παζάρια και οι δωροδοκίες για να περάσει στα χέρια των Γάλλων η Αφροδίτη. Ορισμένοι ιστορικοί αναφέρουν ότι αναγκάστηκαν να την παραδώσουν οι Τούρκοι αξιωματούχοι του νησιού και άλλοι ακόμη και ότι οι Γάλλοι ναύτες έκαναν έφοδο στο πλοίο και την έκλεψαν!

Στη Μήλο βρίσκεται πλέον μόνο το αντίγραφο του αγάλματος, που προσέφερε ως δώρο το Λούβρο στο νησί. Εκτίθεται στο τοπικό μουσείο.