Θεοφάνεια: Τα έθιμα που κρατάνε ακόμα στην Κρήτη και την υπόλοιπη χώρα

Από τα κάλαντα των Φώτων, την ανέλκυση του Σταυρού και τον Αγιασμό, όσα πρέπει να ξέρεις για τις παραδόσεις των Θεοφανείων.

Κάθε χρόνο σαν σήμερα γιορτάζονται τα Θεοφάνεια, η μεγάλη γιορτή της Ορθοδοξίας, σε ανάμνηση της βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο.

Ποια είναι όμως τα έθιμα που τελούνται σήμερα;

Κάλαντα των Φώτων. Ψάλλονται από τα παιδιά την παραμονή της εορτή σε πολλές παραλλαγές. Οι περισσότερες αρχίζουν με τους στίχους: «Σήμερα είν’ τα Φώτα και ο φωτισμός / και χαρά μεγάλη και αγιασμός…»
Ανέλκυση του Σταυρού (το «πιάσιμο του Σταυρού») από κολυμβητές, τους λεγόμενους Βουτηχτάδες, κατά την τελετή της Κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού. Νεαρά, κυρίως, άτομα βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν πρώτα τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους. Στον Πειραιά απαγορεύτηκε από τα προπολεμικά χρόνια η ανέλκυση του Σταυρού από βουτηχτές, έπειτα από μια θανάσιμη συμπλοκή μεταξύ τους. Στις μέρες μας, η ανέλκυση γίνεται από τον Επίσκοπο με την κορδέλα που φέρει ο Σταυρός.

Αγιασμός των οικιών από τους ιερείς. Στην Ελλάδα ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά την παραμονή των Θεοφανίων και λέγεται «Μικρός Αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση». Με την Πρωτάγιαση, ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «αγιάζει» ή «φωτίζει» (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών για να φύγει μακριά κάθε κακό. Παλαιότερα, οι λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι με την έλευση του ιερέα, κραυγάζοντας: «Φύγετε να φύγουμε κι έφτασε ο τρουλόπαπας με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του!»

Η γιορτή των Θεοφανείων περικλείει και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων.

Ο Αγιασμός στη χώρα μας έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία.

Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη, δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά τη κατάδυση τρέχουν στις παραλίες ή στις όχθες ποταμών και λιμνών για να πλύνουν τα αγροτικά τους εργαλεία, ακόμη και εικονίσματα. Κατά τη λαϊκή δοξασία, ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους, που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό. Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεν αποτελεί παρά επιβίωση της αρχαίας αθηναϊκής γιορτής των «Πλυντηρίων».

Θεοφάνεια στην Κρήτη

Σε κάθε γωνιά της Κρήτης παλικάρια ετοιμάζονται για τη μεγάλη στιγμή της κατάδυσης του σταυρού. Κυρίως οι παραθαλάσσιες περιοχές του νησιού κάθε χρόνο έχουν την τιμητική τους, με δεκάδες νέους να βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν το σταυρό.

Η εικόνα των ιερέων που γυρίζουν στους δρόμους με την αγιαστούρα τους και περνούν απ’ όλα τα σπίτια των ενοριτών τους δεν ξενίζει κανέναν στην Ελλάδα. Ακόμη και στις μεγάλες πόλεις με τις χιλιάδες κατοίκους, ο αγιασμός που γίνεται την παραμονή και την ημέρα των Φώτων αποτελεί συνηθισμένη λατρευτική εκδήλωση και τελείται υποχρεωτικά κάθε χρόνο.

«Τα παλικάρια»

Η Αγγελική Κουδουμογιαννάκη από το Καβούσι Ιεράπετρας μάς διηγείται όσα θυμάται από τα παιδικά της χρόνια, και όσα η μάνα της Μαρία Καψωριτάκη της διηγούταν: «Την παραμονή των Φώτων όλη την ημέρα νηστεύαμε για να πιούμε την επαύριο το μεγάλο αγιασμό. Την ημέρα αυτή της νηστείας ψήναμε τα “παλικάρια”. Βράζαμε σιτάρι και το αναμειγνύαμε με καρπούς από ρόγδι, σταφίδες, ζάχαρη και μυρωδικά. Δεν τα λέγαμε κόλλυβα.

Την ημέρα αυτή ταΐζανε και τα ζώα με σπόρους. Βράζανε κριθάρι, σιτάρι, κουκκιά, παπούλες. Ό,τι είχε ο καθένας. Από αυτά δίνανε μια χούφτα σε κάθε ένα ζώο. Βγαίνανε στο δρόμο και τα σπέρνανε λέγοντας: “Φάτε πουλιά, αγριόπουλα, να συγχωρέστε και να ευχηθείτε στο ζευγά και στο ζευγολάτη».

Ο μικρός και ο μεγάλος αγιασμός

«Την παραμονή των Φώτων ο παπάς έκανε το μικρό αγιασμό. Από αυτό παίρνανε και ραντίζανε τα δέντρα του κήπου τους, τα σπαρτά και τα αμπέλια. Την ημέρα των Φώτων ο παπάς έκανε το μεγάλο αγιασμό. Οι γεροντότεροι θυμούνται ότι το μεγάλο αγιασμό τον πίνανε μέσα στην εκκλησία. Δεν έκανε να τον βγάλουνε έξω, μόνο αν τον πήγαιναν σε κάποιο άρρωστο.

Στο τέλος της λειτουργίας μαζεύονταν όλοι στο κέντρο του χωριού, στο Τριόδι. Εκεί υπήρχε το πηγάδι με τις δύο θρούμπες, απ’ όπου παίρναμε νερό. Ο παπα-Γιάννης έριχνε το σταυρό για να αγιάσει τα νερό. Μετά ο παπάς γύριζε όλο το χωριό από πόρτα σε πόρτα με την αγιαστούρα. Τον ακολουθούσαν τρία άτομα από το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο, οι οποίοι κρατούσαν λευκές φαντές σακούλες. Ο καθένας τού έδινε ό,τι είχε ευχαρίστηση. Κριθάρι, σιτάρι ή κουκκιά, τα οποία βάζανε χωριστά σε κάθε σακούλα. Λεφτά δεν είχε ο κόσμος για να δώσει. Ήτανε χρέος μας να προσφέρομε κάτι στον παπά του χωριού, γιατί το κράτος δεν τους βοηθούσε».

Στη Βαϊνιά, ο Γιάννης Νικ. Ζουγλάκης αναφέρει: «Την ημέρα των Φώτων ο παπάς μετά τη λειτουργία πήγαινε σε όλα τα σπίτια του χωριού και φώτιζε. Μαζί του είχε ένα βοηθό, ο οποίος κρατούσε μια κανίστρα, στην οποία μάζευε το λάδι που πρόσφεραν οι χωριανοί για τον αγιασμό του σπιτιού τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ μερικοί άνθρωποι δεν είχαν λάδι να φάνε, εντούτοις είχαν εξοικονομήσει μια μποτίλια λάδι για την περίπτωση αυτή. Ο παπάς και να ήθελε δεν επιτρεπόταν να αρνηθεί, γιατί το θρησκευτικό συναίσθημα του κόσμου επέβαλε την προσφορά αυτή».

Στο Μύρτος, η αμοιβή του ιερέα ονομαζόταν «λαηνιάτικο» και ήταν υποχρεωτική. Κάθε οικογένεια του έδινε ένα λαήνι λάδι, περίπου πέντε οκάδες.

Ο αγιασμός της προίκας

Στο Καμηλάρι Πυργιωτίσσης, οι νεαρές κοπελιές που ήταν σε ηλικία γάμου και είχαν ετοιμάσει κεντώντας νύχτα και ημέρα με περισσή τέχνη την προίκα τους (υφαντά, κεντήματα, μαξιλάρια, πατητές, χιράμια, σακούλες, βελέντζες, ντρουβάδες, πετσέτες, σεντόνια φαντά κ.ά.), φυλαγμένα στις κασέλες μες τη ναφθαλίνη, φρόντιζαν την ημέρα των Φώτων να τα βγάζουν και να τα απλώνουν μέσα στο σπίτι για να περάσει ο παπάς να τα ραντίσει με τον αγιασμό, ώστε να είναι ευλογημένα και να φέρουν γούρι.

Το πλύσιμο των οικιακών σκευών

Ο λαογράφος και δημοσιογράφος Νίκος Ψιλάκης, καταγράφοντας το έθιμο στην Κρήτη, αναφέρει: «Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 σε όλα σχεδόν τα αγροτόσπιτα της Κρήτης άδειαζαν από την παραμονή των Φώτων όλα τα δοχεία που είχαν νερό. Το παλιό νερό είχε υποστεί την επίδραση κάποιων μιαντικών παραγόντων, που στη γενίκευσή τους συγχωνεύτηκαν στις περί καλικαντζάρων παραδόσεις.

Σε πολλές περιοχές φρόντιζαν να πλύνουν όλα τους τα ρούχα και όλα τα σκεύη με το “καινούργιο” νερό. Και την παραμονή των Φώτων σκέπαζαν τα επίφοβα σημεία του νοικοκυριού για να μην τα μολύνουν τα πνεύματα όταν φεύγουν διωγμένα από τη γη.

Στην Κίσσαμο σκέπαζαν τα τσικάλια με πέτρινες πλάκες για να είναι σίγουροι πως δεν τα μολύνουν τα μιαρά πνεύματα του Δωδεκαημέρου. Στη Μεσαρά φρόντιζαν να πλύνουν όλα τα οικιακά σκεύη και τα αγροτικά εργαλεία. Κάθε αντικείμενο ή επιφάνεια που μπορεί να είχε επιμολυνθεί από την επαφή με μιαντικούς παράγοντες έπρεπε να καθαρθεί. Ακόμη και στα δώματα έριχναν αγιασμό».

Ο αγιασμός των κουδουνιών

Στη νότια Κρήτη το έθιμο της ευλογίας των κουδουνιών επικρατεί μέχρι σήμερα. Οι κτηνοτρόφοι πιστεύουν ότι ο αγιασμός των κουδουνιών μεταφέρει την κάθαρση και την ευλογία στο ίδιο το κοπάδι. Στη Μονή Οδηγήτριας στο νομό Ηρακλείου, από την παραμονή των Φώτων κτηνοτρόφοι της περιοχής φέρνουν μερικά κουδούνια από το κοπάδι τους. Ο ηγούμενος της μονής τα τοποθετεί κάτω από το τραπέζι του Μεγάλου Αγιασμού. Παραμένουν εκεί όλη τη νύχτα και αγιάζονται. Ανήμερα των Φώτων οι κτηνοτρόφοι τα παίρνουν και τα κρεμούν στα ζώα του κοπαδιού τους.

Στα Σφακιά και στα Καπετανιανά οι κτηνοτρόφοι πηγαίνουν τα κουδούνια τους δίπλα στο σταυρό του αγιασμού για να αγιαστούν.

Θεοφάνεια στην υπόλοιπη Ελλάδα

Στην ανατολική Μακεδονία ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εορτασμός των Θεοφανείων στη Δράμα με πληθώρα εκδηλώσεων και δρώμενων, όπως αναφέρει το eklissiaonline. Σκοπός τους είναι η εξασφάλιση της καλοχρονίας, δηλαδή η καλή υγεία και η πλούσια γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή. Μαύρες κάπες, δέρματα ζώων, μάσκες, κουδούνια και θόρυβοι, στάχτη και σταχτώματα, χοροί και αγερμοί, αναπαράσταση οργώματος και σποράς, πλούσιο φαγοπότι και ευχές επιδιώκουν να επενεργήσουν στην καρποφορία της φύσης.

Σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων από την πόλη της Δράμας βρίσκεται το Μοναστηράκι, όπου κάθε χρόνο την ημέρα των Θεοφανίων, αναβιώνει το έθιμο των Αράπηδων. Έχει τις ρίζες του στην αρχαία ελληνική θρησκεία και πιο συγκεκριμένα στις διονυσιακές τελετές, ενώ έχει δεχτεί και χριστιανικές επιρροές. Οι Αράπηδες είναι μια εθιμική παράσταση (δρώμενο) με έντονα την υπερβολή, το μαγικό και το λατρευτικό στοιχείο, στην οποία συμμετέχουν οι κάτοικοι της περιοχής.Το ίδιο έθιμο συναντάμε επίσης και στα χωριά Βώλακας, Πετρούσα και Ξηροπόταμος. Αναβιώνει επίσης κάθε χρόνο και στη Νίκησιανη του Δήμου Παγγαίου στο νομό Καβάλας.

Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα των Θεοφανείων, τα «ραγκουτσάρια», αναβιώνει κάθε χρόνο στην πόλη της Καστοριάς, όπου οι κάτοικοι μεταμφιέζονται για να ξορκίσουν το κακό.

Στην Χαλκιδική τηρούνται τα έθιμα της Καμήλας (Γαλάτιστα) και των Φωταράδων (Παλαιόκαστρο),ένα χορευτικό δρώμενο, που εκτυλίσσεται στην πλατεία του χωριού.

Το «γιάλα – γιάλα» αναβιώνει στην Ερμιόνη της Αργολίδας πάνω από 50 χρόνια. Ανάλογα έθιμα επιβιώνουν και σε πολλά ψαροχώρια της περιοχής, όπως στο Πόρτο Χέλι και την Κοιλάδα. Τα ξημερώματα των Φώτων, τα αγόρια που πρόκειται τη νέα χρονιά να παρουσιαστούν στο στρατό, συγκεντρώνονται, γευματίζουν όλοι μαζί και έπειτα γυρνούν σε όλα τα σπίτια της περιοχής από σοκάκι σε σοκάκι, φορώντας παραδοσιακές ναυτικές φορεσιές και τραγουδώντας το «γιάλα – γιάλα». Την παραμονή των Φώτων οι κάτοικοι στολίζουν της βάρκες τους με φοίνικες, νεραντζιές και μυρτιές, τις οποίες δένουν στο λιμάνι πριν την καθιερωμένη βουτιά.

Στην Λευκάδα τηρείται το έθιμο «των πορτοκαλιών». Οι πιστοί βουτούν στη θάλασσα τα πορτοκάλια που κρατούν στα χέρια τους και τα οποία είναι δεμένα μεταξύ τους με σπάγκο. Έπειτα τα παίρνουν στο σπίτι τους για ευλογία και αφήνουν ένα από αυτά για ένα ολόκληρο χρόνο στα εικονίσματα του σπιτιού. Πριν την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού, ρίχνουν στη θάλασσα τα παλιά πορτοκάλια.