Παλαιοί Ρεθεμνιώτες μουσικοί της περιόδου 1880-1940

Στο παρακάτω κείμενο σας παρουσιάζουμε μερικά βιογραφικά στοιχεία που καταφέραμε και συλλέξαμε για παλιούς Ρεθεμνιώτες μουσικούς, της γενιάς που έδρασε την περίοδο 1880-1940 δηλαδή λίγο πριν αλλά και ταυτόχρονα με τους λεγόμενους «πρωτομάστορες».

Δαλέντζας Γεώργιος

Σπουδαίος λυράρης στο Ρέθυμνο περί το 1880-1900 (;). Πιθανόν να διατηρούσε και καφενείο («Ρεθεμνιώτες! Στου Δαλέντζα εις τον καφενέ πλημμύρα, θα’ ναι απόψε οι μερακλήδες για ν’ ακούσουνε τη λύρα», από του ποίημα «Ρέθεμνος» του Γιώργη Καλομενόπουλου).

Άγνωστο εάν συνδέεται με τον αγωνιστή Γεώργιο Δαλέντζα του Εμμανουήλ από το Ατσιπόπουλο, που πολέμησε στις επαναστάσεις του 1866 και 1878.

*

Νικήστρατος Θ. Αλεξανδράκης

Λυράρης, ο πιο δημοφιλής στο Ρέθυμνο, τουλάχιστον κατά τη δεκαετία του 1900. Ο Γ. Καλομενόπουλος του αφιερώνει ένα από τα ωραία του ποιήματα που το επιγράφει ΝΝΝικήστρατος (!):

Απόψε που παλιά εποχή θυμούμαι ευτυχισμένη, ο λογισμός, Νικήστρατε, στη λύρα σου με στρέφει

και τη μορφή σου αναπολώ …καραμπογιατισμένη και σένα πάντα να σκορπάς το γέλιο και το κέφι.

Θυμάμαι σαν η λύρα σου εφούντωνε το γλέντι πώς χαμογέλα η Δέσποινα μ’αγάπη και καμάρι

κι εσύ να την πετροβολάς, Νικήστρατε λεβέντη, με μαντινάδες νόστιμες όλο αρχοντιά και χάρη :

Κάδιο και ζαχαρόνερο η Δέσποινα μου πίνει (ώπλα διάλε τα βάσανα κι από ζηλεύει ας σκάση)

και φέγγει και λαμποκοπά κι αστράφτει σα ρουμπίνι.

-Που ‘ναι , μωρή, η νοικοκυρά τη λύρα να κεράσει;

Μην ξαναβάψεις τα μαλλιά, Δέσποινα πέρδικά μου, γιατί όταν τα κορμάκια μας το βράδυ αγκαλιαστούνε,

όπως σιρώνει ο μπογιάς βάφει …και τα δικά μου, ώπλα, κι ας αποθάνουνε όσοι φτωχοί χρωστούνε.

Στην εποχή υπήρχε μια μόδα «εξευρωπαϊσμού» (ακόμα και στον τρόπο διασκέδασης), στην οποία ο Νικήστρατος προσπαθούσε να προσαρμοστεί για ένας ανάγκες εκείνων που τον καλούσαν. Το τελευταίο τετράστιχο από το ποίημα του Καλομενόπουλου είναι ενδεικτικό και χαρακτηριστικό:

και το θυμάμαι αξέχαστα σε κάθε φαγοπότι η λύρα πως σε κοίταζε όλο θυμό και φούρκα

σαν άφηνες ένας κοντυλιές κι αγκάλιαζες …Ευρώπη κι άρχιζες πόλκα και ποτίς, βαλσάκι και μαζούρκα

Σύμφωνα με έμμεσες πληροφορίες, ο Νικήστρατος διατηρούσε στο Ρέθυμνο και κατάστημα αποικιακών, ενώ καταγράφηκε ως ένας εκ των «δασκάλων» του Ανδρέα Ροδινού.

Σε σημείωμα στην Κρητική Επιθεώρηση, στις 16.2.1934, διαβάζουμε μεταξύ άλλων:

«…τον αξέχαστο Νικήστρατο με την άδολη, την πάνα πρόσχαρη καρδιά, την ασυννέφιαστη ψυχή…

…ήταν πάντα το κλειδί της ευθυμίας μέσα σε μια καλοδεμένη παρέα…

…ήταν ο περιζήτητος να νοστιμίσει το γλέντι μιας οποιασδήποτε φιλικής συντροφιάς με τη χρυσή καρδιά και τη λύρα του.

…και τότε άρχιζαν οι περίφημες μαντινάδες του, παινέματα για τις νιες και τα παλικάρια, αισθηματικές, πεισματικές, φιλοσοφικές, κ.λ.π. Συνήθως άρχιζε με την πλιο κάτω που την είχε χαρισμένη στην καλή του σύντροφο την, όπως και κείνον, πάντα ευγενική και γλυκομίλητη γυναίκα του:

Ομπρός κρατεί βασιλικός κι εξ από πίσω βιόλα κι αν δε μου το πιστεύγετε ξανοίξετε τη κιόλα

Εσύ σαι τ’ άνθη των ανθώ και της μιλιάς το μήλο, εσύ ‘σαι που γεννήθηκες ομάδι με τον ήλιο

(του Ρεθυμνιώτη αρθρογράφου με παρατσούκλι «Σείριος», 15.02.1934)

*

Νικόλαος Πισκοπάκης (Πίσκοπος)

Θρυλικός λυράρης του περασμένου αιώνα, έδρασε την πόλη του Ρεθύμνου και με τη λύρα του διασκέδασαν χριστιανοί και μουσουλμάνοι μερακλήδες της πόλης.

Γεννημένος το 1866 στους Κούμους Ρεθύμνου, ο Νικόλαος Πισκοπάκης ήταν γνωστός ως ο «Πίσκοπος» ή «Πισκόπης». Είχε ιδιαίτερη επίδοση στη σούστα και τα πεντοζάλια και η λύρα του, μια περίτεχνη βροντόλυρα η οποία σώζεται στο Ιστορικό Λαογραφικό μουσείο Ρεθύμνου, ήταν εξαιρετική για την εκτέλεσή τους. Πατέρας 11 παιδιών, πέθανε στο Ρέθυμνο το 1938.

Ο μεγάλος Ανδρέας Ροδινός ήταν από αυτούς που διδάχτηκαν από την τέχνη του «γέρο-Πισκόπη».

Ο σπουδαίος Ρεθεμνιώτης ποιητής Γ. Καλομενόπουλος αναφέρεται στον Πίσκοπο, μαζί με το μεγάλο χορευτή από το Σπήλι Σταμάτη Παπαδάκη, στο ποίημά του «Ο Τζέλησης», με τους στίχους:

Γιορτάζει απόψε ο Τζέλησης και πάνε για το γλέντι οι μπιστικοί του φίλοι.

Ο Πίσκοπος ο ξακουστός μαζί με το λεβέντη το χορευτή απ’ το Σπήλι…

Σας παρουσιάζουμε μία φωτογραφία του με την παράδοση της λύρας του Πίσκοπου στο Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνου, που μας παραχώρησε μαζί με πληροφορίες για το παραπάνω βιογραφικό, ο απόγονος του Πισκοπάκη, Ανδρέας Μπενάκης.

*

Ανδρέας Αγγελή Κανακάκης

Γεννήθηκε το 1922 στην Αμνάτο Ρεθύμνου. Από ηλικία 12 χρόνων το μεγάλο του πάθος για τη λύρα ήταν αρκετά εμφανές. Η αδελφή του θυμάται ότι προσπαθούσε να φτιάξει λύρα χρησιμοποιώντας για χορδές τρίχες από ουρά αλόγου.

Αφού έμαθε την τέχνη του σκαλιστή, άνοιξε το δικό του μαγαζί στην Πλατεία 4 Μαρτύρων, στο Ρέθυμνο, κι άρχισε να φτιάχνει λύρες, λαγούτα, βιολιά και μαντολίνα. Ήταν πολύ μερακλής άνθρωπος και εκτόνωνε το μεράκι του με το να τραγουδάει και να χορεύει σε γάμους και πανηγύρια.

Από τα χέρια του βγήκαν οι λύρες του Σκορδαλού, του Καρεκλά, του Μαρκογιώργη και πολλών άλλων καλλιτεχνών του παλιού καιρού. Λύρα του Κανακάκη επίσης πρωτόπαιξε κι ο Μιχάλης Φλουρής ή Καρεκλάς από το Θεοδώρα Μυλοποτάμου, μετά από προτροπή του δασκάλου του, του μεγάλου Αντώνη Καρεκλά (εξαιτίας του οποίου πήρε κι ο ίδιος αυτό το παρατσούκλι).

Ο Ανδρέας Κανακάκης πέθανε το 1977, αφήνοντας μόνη του κληρονομιά την αγάπη του για τη μουσική και τη λύρα.

Σταύρος Ψυλλάκης (Ψύλλος)

Ο Σταύρος Ψυλλάκης ή Ψύλλος γεννήθηκε το 1897 στην Επισκοπή Ρεθύμνης. Το όνομά του το μνημονεύουν σε συνεντεύξεις τους καλλιτέχνες της «κλασικής γενιάς», όπως ο Νίκος Μανιάς, ο Μανώλης Σταγάκης και ο Γιάννης Μαρκογιαννάκης.

Ως μουσικός ο Ψύλλος έγινε γνωστός για το παίξιμό του στο λαούτο, καθώς πιθανόν εγκαινίασε τη χρήση του μουσικού αυτού οργάνου για το Ρέθυμνο, ενώ πριν την ενασχόλησή του με το λαούτο έπαιζε μαντολίνο. Οι γνωστοί Ρεθεμνιώτες λαγουτιέρηδες Μπαξεβάνης και Κουρκουλός, κάπως νεότεροι, μπορούν να θεωρηθούν, με την άτυπη και ουσιαστική έννοια της μάθησης, μαθητές του. Κατά το επάγγελμα ήταν κρεοπώλης ενώ διατηρούσε και καφενείο, μόνιμος κάτοικος της Επισκοπής, με χαρακτηριστικό του γνώρισμα, τις εργάσιμες ημέρες, την κόκκινη επαγγελματική ποδιά του.

Χαρακτηριστικός εργένης και ως άνθρωπος πράος και πολύ ντροπαλός. Επιδέξιος σολίστας και ξακουστός τραγουδιστής της εποχής του, περιζήτητος και σε ολόκληρη την περιοχή του Αποκόρωνα και των Σφακίων. Ο Μπαξεβάνης δήλωνε πως μόνο του Ψύλλου η φωνή «έκανε κόντρα» στη δική του.

Για χρόνια έπαιξε με το Μανόλη Σταγάκη, μάλιστα κατά δήλωση του ίδιου του Σταγάκη, ο θάνατος του Ψύλλου τον συγκλόνισε τόσο, που, όταν τέλειωσε η τραγωδία της Κατοχής και της εθνικής αντίστασης, έπαψε ν’ ασχολείται επαγγελματικά με τη μουσική και επιδόθηκε αποκλειστικά στην οργανοποιία, στην οποία και έγραψε τελικά την ιστορία του.

Ήταν ο πρώτος λαγουτιέρης του Ανδρέα Ροδινού. Η κοινή τους διαδρομή κράτησε τουλάχιστον έως το 1930. Καταγράφηκε δισκογραφικά συνοδεύοντας το γαμπρό του Γιώργη Ξηρά σε τουλάχιστον δύο δίσκους:

* Οdeon GA 7228 Συρτός Αρμενιώτικος & Συρτός Πισκοπιανός

* Οdeon GA 7272 Συρτός Γλυκός & Πεντοζάλης

Ο Ψύλλος έφυγε πρόωρα γύρω στο 1941…

Τζιράκης Γιώργης (Τζιρογιώργης)

Λυράρης του τέλους του 19ου αιώνα από την Αρκούδαινα (Αρχοντική) Ρεθύμνης.

Ικανός παίχτης και περιζήτητος στη γύρω περιοχή, με ιδιαίτερη επίδοση στα συρτά και μικρότερη στα πεντοζάλια, τη σούστα και τους λοιπούς τοπικούς χορούς, όπως ο λαζώτης και το μικρό μικράκι. Διατηρούσε καφενείο στην Αρχοντική και χειριζόταν δυο δοξάρια, το ένα χωρίς γερακοκούδουνα, για τα συρτά, και το άλλο με γερακοκούδουνα, για τους άλλους «ρυθμικότερους» χορούς. Έπαιζε συνήθως μόνος, χωρίς συνοδεία, εκτός από το χωριανό του Μανόλη Μαμουνάκη, που τον συνόδευε με μπουζούκι (πιθανόν μπουλγαρί).

Πέθανε το 1924 σε ηλικία περίπου 60 ετών, αφού με τη λύρα του είχε αποτελέσει πρότυπο και για το Μανόλη Σταγάκη.

Πηγές:

• Γ. Εκκεκάκη, Ρεθεμνιώτες (που πέρασαν αφήνοντας ίχνη), τόμος 1ος
• το ανυπόγραφο άρθρο «Λύρα – Η αγάπη μιας ολόκληρης ζωής» (1997) στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» (ευχαριστούμε τον οργανοποιό Γιώργη Παπαλεξάκη για τον εντοπισμό του).
• Συνέντευξη του Μανώλη Σταγάκη (1913-2006), λυράρης και οργανοποιού, στους Θ. Ρηγινιώτη – Κ. Βασιλάκη
• Το βιογραφικό του Μιχάλη Φλουρή ή Καρεκλά, στην ιστοσελίδα (www.cretan-music.gr)
• Σημείωμα για το Νικήστρατο στην εφημερίδα Κρητική Επιθεώρηση (16.12.1934)
• Νίκος Ε. Σταγακις, εγγονός του Νικολάου Πισκοπάκη

επιμέλεια: Κώστας Βασιλάκης