Ασκομαντούρα: Το αρχέγονο μουσικό όργανο της Κρήτης που χάνεται…

Λίγοι είναι εκείνοι που γνωρίζουν την «ασκομαντούρα» ακόμη και στην Κρήτη. Οι δεκαετίες περνάνε πολύ γρήγορα και το αρχέγονο αυτό μουσικό όργανο έχει ξεχαστεί από τους περισσότερους. Παρά τις επίμονες προσπάθειες μερικών Κρητικών μουσικών, η αλήθεια είναι πως η τόσο ιδιαίτερη ασκομαντούρα σταδιακά χάνεται…

Γράφει ο Αντώνης Τσαλίκης για το Daynight.gr

Όσοι έχουν έστω και μικρή επαφή με το συγκεκριμένο πανάρχαιο όργανο, γνωρίζουν τον σπάνιο ήχο της που προκαλεί δέος. Με ιστορία που χάνεται στο βάθος του χρόνου, η ασκομαντούρα αποτελεί ένα ποιμενικό πνευστό μουσικό όργανο της Κρήτης που  δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να χαθεί. Όσο και αν έχουν αλλάξει οι εποχές, όσο και αν έχει «εξευγενιστεί» η μουσική, η ασκομαντούρα είναι και αυτή ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού.

Η λέξη ασκομαντούρα αποτελείται από δύο μέρη. Από τα συνθετικά ασκός (σάκος – σακίδιο) και την μαντούρα που είναι ο μονός καλαμένιος αυλός. Στην Κρήτη η ασκομαντούρα συχνά προφέρεται και ως ασκομπαντούρα λόγω του τοπικού γλωσσικού ιδιώματος ορισμένων περιοχών.

Ιστορία 2.500 ετών

Αν και είναι ένα μουσικό όργανο που σήμερα λίγοι αναγνωρίζουν, η ασκομαντούρα με λίγο διαφορετική μορφή ήταν από τα πλέον διαδεδομένα μουσικά όργανα στην Αρχαία Ελλάδα που αναφέρονταν μάλιστα και σε ιστορικές καταγραφές. Η πιο γνωστή αναφορά του οργάνου γίνεται σίγουρα στο έργο «Λυσιστράτη» του Αριστοφάνη, όπου ο μεγάλος ποιητής παρομοιάζει τον ήχο της με εκείνο που κάνουν οι μέλισσες όταν πετάνε πάνω από τα άνθη. Ο «άσκαυλος» ο οποίος είναι ουσιαστικά ο πρόγονος της ασκομαντούρας, αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της ζωής των κτηνοτρόφων της αρχαιότητας.

Αν και η πανάρχαια ιστορία της είναι αποδεδειγμένη, η αλήθεια είναι πως δεν υπάρχουν πολλά διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία ούτε για την δημιουργία της αλλά ούτε και για την διαδρομή της στον χρόνο. Μέχρι τις ημέρες μας έχουν φθάσει διάφοροι μύθοι που αφορούν την δημιουργία του ιδιαίτερου αυτού οργάνου.

Ο πιο γνωστός μύθος από αυτούς, αναφέρει πως ο Ικάριος φίλος του θεού Διονύσου, είδε ένα τράγο μια μέρα να τρώει την κληματαριά του. Τότε εκείνος τρομερά εκνευρισμένος τον σκότωσε, τον έγδαρε και έτσι φτιάχτηκε το πρώτο «ασκί» της ιστορίας. Σύμφωνα με άλλο μύθο, λέγεται πως από τον άσκαυλο έβγαινε η ανάσα του Διονύσου κάθε φορά που έπαιζαν μουσική. Τέλος, η αρχαία «ασκομαντούρα» απεικονίζεται σε διάφορα αγγεία της Αρχαίας Ελλάδας που έχουν βρεθεί σε ανασκαφές.

Στους πιο πρόσφατους αιώνες, η ασκομαντούρα συνέχισε να έχει σταθερή παρουσία και χρήση σε ολόκληρη την Κρήτη μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Αν και ήταν απόλυτα συνυφασμένη με την ποιμενική ζωή του νησιού, κατά την διάρκεια των μεταπολεμικών δεκαετιών που ακολούθησαν το αρχέγονο μουσικό όργανο πέρασε σε εποχή παρακμής.

Ο πανάρχαιος τρόπος κατασκευής

Η ασκομαντούρα είναι ακόμη ένα μουσικό όργανο που συνήθως κατασκευάζεται από τον ίδιο τον οργανοπαίκτη και δεν αγοράζεται. Η πανάρχαια διαδικασίας κατασκευής της πάντως είναι το ίδιο ιδιαίτερη και απαιτητική όπως και ο ήχος της…

Το ασκί, η τσαμπούνα και το επιστόμιο, είναι τα τρία βασικά τμήματα της ασκομαντούρας. Το ασκί (σάκος) φτιάχνεται σχεδόν πάντα από δέρμα κατσίκας γιατί είναι ιδιαίτερα πιο ανθεκτικό από αυτό του προβάτου. Στο ασκί που χρησιμοποιείται πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχουν ακόμη τα πόδια του ζώου καθώς είναι απαραίτητα για την υπόλοιπη διαδικασία κατασκευής του μουσικού οργάνου. Το ασκί πρέπει πρώτα από όλα να πλυθεί πάρα πολύ καλά για να μην έχει μυρωδιές. Έπειτα πρέπει να τοποθετηθεί σε άλμη φέτας ώστε να μην διαβρωθεί, ενώ έτσι θα φύγουν και οι πιο επίμονες μυρωδιές.

Παράλληλα μπαίνει σε στύψη για να μαλακώσει όσο χρειάζεται και πλένεται για μερικές φορές ακόμη. Στην συνέχεια ξυρίζεται προσεκτικά όλο το ασκί και όταν είναι έτοιομο ξεκινάει το ράψιμο για τον κατάλληλο σχηματισμό του. Ράβεται μέσα από τα πόδια του ασκού και στη συνέχεια το ασκί γυρνάει από μέσα προς τα έξω για να μην φαίνονται άσχημα οι πολλές ραφές που έγιναν.

Το επόμενο στάδιο περιλαμβάνει την κατασκευή των «φυσητηριών». Αυτά φτιάχνονται από καρυδιά, ενώ η ασκομαντούρα από πικροδάφνη, ιτιά και σφεντάμια. Όσο πιο κοντά είναι τα καλάμια που χρησιμοποιούνται, τόσο πιο εύηχος θα είναι ο ήχος του οργάνου. Στις τρύπες που αφήνονται τοποθετούνται τα κατάλληλα καλάμια από όπου βγαίνει και αυτό ο «διονυσιακός» ήχος.

Τελευταίο κομμάτι στην κατασκευής της ασκομαντούρας είναι η «σκάφη». Αυτή είναι το κύριο μέρος από όπου βγαίνουν οι νότες και έχει 5 ζευγάρια τρύπες, μπρος και πίσω. Η σκάφη συνηθίζεται να διακοσμείται με διάφορα χαραγμένα σχέδια.

Όπως τα περισσότερα όργανα έτσι και η αρχέγονη ασκομαντούρα θέλει υπομονή κατά την κατασκευή. Ενώ παρά τον απλοϊκό της χαρακτήρα, απαιτείται μεράκι από κατασκευαστές «μάστορες» που πλέον όλο και σπανίζουν καθώς περνάνε τα χρόνια.

Στο σημείο αυτό δεν χρειάζονται περισσότερα λόγια για την κρητική ασκομαντούρα που λίγοι ρομαντικοί προσπαθούν να «διασώσουν» στο νησί. Ας αφεθούμε μέσω ενός βίντεο στον μοναδικό ήχο της που κατευθείαν σε κάνει να ανατριχιάσεις καθώς συνδέεται μοναδικά με τους ήχους των υπόλοιπων μουσικών οργάνων της Κρήτης…