Κατσαμπαδιανός: Ένας παλιός ξεχασμένος Ρεθεμνιώτικος χορός

Από τους λεγόμενους «ξεχασμένους» τοπικούς χορούς της Κρήτης, ο Κατσαμπαδιανός χορευόταν (σύμφωνα με τις έως τώρα καταγραφές) στο νομό Ρεθύμνου (και σε ορισμένα χωριά του γειτονικού Αποκόρωνα Χανίων) και στα νότια του νομού Ηρακλείου (ιδιαίτερα δε στις επαρχίες Αμαρίου και Πυργιωτίσσης).

Έχει επίσης καταγραφεί με τις ονομασίες Κατσι(μ)παδιανός, Κατσαμπαδιανές και Κουτσιστός ή Κουτσός.

Οι τελευταίες ονομασίες οφείλονται στα τρία πρώτα βήματα του χορού όπου οι χορευτές «σέρνουν» το πόδι τους σαν να αναπαριστούν βήμα κουτσού ή παράλυτου. Φαίνεται να πρόκειται για παραλλαγή του πηδηχτού (γρήγορου) Πεντοζάλη.

Πρόκειται για εύθυμο «μικτό χορό», δηλαδή χορό που χορευόταν και από τα δύο φύλα, όπως όλοι ανεξαιρέτως οι χοροί της κεντρικής και της ανατολικής Κρήτης, με πιθανή εξαίρεση τις ανωγειανές όρτσες. Ο χορός ατόνησε ήδη από τα μέσα του 20ού αιώνα και «εκτοπίστηκε» στο περιθώριο του γλεντιού, όπου χορευόταν σε στιγμές ευθυμίας κυρίως από ηλικιωμένους μαζί με τους άλλους τοπικούς χορούς (τριζάλη, απανωμερίτη, λαζώτη, μικρό μικράκι κ.λ.π.), επειδή το γλέντι ξέφυγε από τα δεδομένα της «μεγάλης τοπικής παρέας», έγινε πολύ πιο σύνθετο αλλά και τυποποιήθηκε σταδιακά.

Βέβαια, η περιθωριοποίηση των τοπικών χορών (που θεωρήθηκαν από τότε «παλιοί χοροί») είναι ένα θέμα που σχετίζεται άμεσα με τον τρόπο λειτουργίας του χορού, και γενικότερα της ψυχαγωγίας, στα χωριά της Κρήτης, κατά τις μεταμορφώσεις του τρόπου ζωής που επέφερε ο 20ός αιώνας με την αστυφιλία, τη μετανάστευση, την είσοδο της «ανάπτυξης» στην ύπαιθρο (αγροτικά μηχανήματα, αμαξωτοί δρόμοι κ.τ.λ.), καθώς και την ανάδειξη των «μεγάλων κλασικών» Κρητικών μουσικών, που έρχονταν ως «ξένοι» στα χωριά, έπαιζαν κι έφευγαν και διαμόρφωσαν έτσι ένα ενιαίο «παγκρήτιο» μουσικό ύφος και ρεπερτόριο.

Το όνομα του χορού

Για την ονομασία του χορού έχουμε τα εξής στοιχεία: ενώ σε όλη την επαρχία Αμαρίου και σε ορισμένα χωριά των γειτονικών σε αυτήν επαρχιών Ρεθύμνου, Μυλοποτάμου και Πυργιωτίσσης (όπως Χάρκια, Αγ. Παρασκευή, Πίκρη, κ.ά.) είναι γνωστός ως Κατσαμπαδιανός, στην επαρχία Αγίου Βασιλείου και δυτικότερα καταγράφεται ως Κατσι(μ)παδιανός. Αξιοσημείωτη είναι η καταγραφή του στους Έρφους και στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου αλλά και στο Χαμαλεύρι Ρεθύμνης με την ονομασία «Κατσαμπαδιανές«, (γνωστή ηλικιωμένη μερακλίνα χορεύτρα στους Έρφους έλεγε στην ανηψιά της, όταν την έβλεπε στενοχωρημένη: «Έλα να σου χορέψω τσι κατσαμπαδιανές!»).

Με βάση την επικρατέστερη την ονομασία Κατσαμπαδιανός, που είναι η συντριπτικά κυρίαρχη, το πιθανότερο είναι ότι το όνομα του χορού προέρχεται από τη τουρκική λέξη κατσαμπάς που σημαίνει «μεγάλο χωριό» (κωμόπολη) ή «προάστιο». Μάλιστα στα ανατολικά του δήμου Ηρακλείου, στα σύνορα με τη Νέα Αλικαρνασσό, υπάρχει η περιοχή «Κατσαμπάς», οι κάτοικοι της οποίας χαρακτηρίζονται Κατσαμπαδιανοί. Από εκεί προέρχεται το γνωστό επιφώνημα «το κατσαμπαδιανό μου!» στο «γύρισμα» του τραγουδιού, σε μαντινάδες.

Τη φράση αυτή, εκτός από γλέντια, ακούμε σε κοντυλιές στο δίσκο «Σεργιάνισμα στην Κρήτη» του Βασίλη Σκουλά, στο δίσκο «Τση νύχτας ο τραγουδιστής» του Γιώργη Μανωλιούδη αλλά και στο δίσκο του Στέλιου Πετράκη «Οι δικοί μου φίλοι» (στο τραγούδι ο Βασίλης Σταυρακάκης).

Κατσαμπαδιανός λοιπόν είναι ο καταγόμενος ή προερχόμενος από κωμόπολη. Κατά τη γνώμη μας, η αρχική ονομασία του χορού είναι Κατσαμπαδιανός και το πιθανότερο είναι ότι η λέξη «Κουτσαμπαδιανός», που έχει καταγραφεί μόνο στον Άρδαχτο Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνης και κυκλοφορεί (αυθαίρετα) τελευταία ως ονομασία του χορού, είναι παραφθορά του Κατσαμπαδιανός (από κάποιους που αγνοούσαν τη σημασία του) με επίδραση του «Κουτσός». Το όνομα και η ιστορία του χορού δε φαίνεται να συνδέεται με την Αμπαδιά (νότιο τμήμα της επαρχίας Αμαρίου), παρά την «παραπλανητική» ομοιότητα στα δύο ονόματα (κατσ-αμπαδιανός και Αμπαδιά). Εκτός από τη μεγάλη γεωγραφική διασπορά του χορού και τη συγκεκριμένη σημασία του όρου κατσαμπαδιανός (όπως αναφέραμε παραπάνω), πρέπει να σημειώσουμε ότι ο καταγόμενος από την Αμπαδιά λέγεται Αμπαδιώτης και το προερχόμενο απ’ αυτήν λέγεται αμπαδιώτικο και όχι «αμπαδιανό».

Στον Κατσαμπαδιανό λέγονταν ερωτικές μαντινάδες, αλλά και κάποιες που αναφέρονταν στον ίδιο το χορό, όπως:

Χόρευγε Κατσαμπαδιανό, χόρευγε και Κουγίτη,
απ’ ομορφύτερος χορός δε βρίχνεται στην Κρήτη

(καταγραφή από Γαρεφαλλίτσα Φωτάκη, Αποδούλου Αμαρίου – Κουγίτη
ονομάζανε σε περιοχές του Μυλοπόταμου τον Καστρινό, σύμφωνα με
μαρτυρία της Αθηνάς Βασιλακάκη από τα Χάρκια Ρεθύμνου)

Τον Κατσαμπαδιανό χορό όποιος τονέ κατέχει
να ’ρθεί να πιάσομε μαζί, να μου τον αρμηνέψει

(καταγραφή από τον Ι. Παραδεισανό, Αγ. Ιωάννης Χλιαρός, Αμαρίου)

Δισκογραφία

Ο Κατσαμπαδιανός έχει καταγραφεί και στη δισκογραφία, με πρώτη εμφάνιση του το 1979 στον δίσκο του Γιώργη Μουζουράκη (1905-2002) από την Παντάνασσα Αμαρίου με τίτλο «Να ζήσει η Κρήτη» (Minerva 22062). Με τίτλο «Τσι Κατσαμπαδιανές σου» καταγράφεται δισκογραφικά από τον λυράρη Γιώργη Κατσαμά (από τους Έρφους Μυλοποτάμου) στο cd «Νυχτερινός Διαβάτης»

Στο 5ο τεύχος του περιοδικού Κρητόπολις, με αφιέρωμα στην μουσική παράδοση της δυτικής Κρήτης, βρίσκουμε ένθετο cd (επιμέλεια Αλέξ. Παπαδάκη και Θεόδ. Ρηγινιώτη) στο οποίο ο λυράρης και τραγουδιστής Αλέξανδρος Παπαδάκης (από τον Άρδαχτο, Αγίου Βασιλείου) μεταξύ άλλων παίζει Κατσαμπαδιανό, με τη συμμετοχή στο τραγούδι του παλαίμαχου λυράρη Μανώλη Μαργαρίτη από τις Μέλαμπες Αγίου Βασιλείου, ενώ μία ακόμα εκτέλεση από τον Αλέξανδρο Παπαδάκη βρίσκουμε στο cd «Χοροί της Κρήτης», Αρχείο Ελληνικής Μουσικής, Αθήνα 2005.

Οπτικοακουστικά καταγράφεται στο συνοδευτικό DVD του βιβλίου «Το χωριό μας», έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Χαρκίων. Εκεί το αποδίδει μοναδικά σε ζωντανή ηχογράφηση ο Χαρκιανός λυράρης Στέλιος Διαμαντής (1909-1998) και χορεύουν Χαρκιανοί μερακλήδες.

Μια δεύτερη απόπειρα για οπτική καταγραφή περιέχεται στο διπλό DVD και CD «Όταν ακούω Κρήτη», του χορευτικού ομίλου Γιάννη & Γιώργου Μεγαλακάκη, εκδόσεις Σείστρον, Ηράκλειο 2006.

cretans