Ο Βυζαντινός Ναός του Αγίου Γεωργίου στο Ρέθυμνο | ΦΩΤΟ

Στην κεντρική πλατεία στο Μελισσουργάκι Ρεθύμνου δεσπόζει ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Βρίσκεται σε μια περιοχή που κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας ανήκε στα φέουδα της αρχοντικής οικογένειας των Καλλεργών.

Πρόκειται για ένα μονόχωρο κτίσμα με εντυπωσιακή όψη του οποίου η σημερινή εικόνα οφείλεται σε μια εκτεταμένη μετασκευή που έλαβε χώρα στις αρχές του 20ου αιώνα.

Τα θυρώματα με τις αετωματικές απολήξεις, οι τονισμένες παραστάδες στις πλάγιες πλευρές της πρόσοψης, το καμπαναριό και το διάτρητο αγιοθύριδο με τα χαρακτηριστικά λαϊκότροπα λιθανάγλυφα, αλλά και οι ενισχυμένες γωνιοδομές, είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν μια μεγάλη ομάδα ναών της περιοχής του Ρεθύμνου, υποδεικνύοντας την ύπαρξη ικανών τεχνιτών που συνεχίζουν τη λιθοξοϊκή παράδοση στον ύστερο 19ο και πρώιμο 20ο αιώνα.

Ο Giuseppe Gerola, όταν πέρασε από την περιοχή περιγράφοντας τον ναό, επισημαίνει τη χαρακτηριστική διακόσμηση με τους ανάγλυφους ωοειδείς καρπούς, τα λεγόμενα «πεπονάκια», μοτίβο που συναντάται συχνά σε αρχιτεκτονικά μέλη της περιόδου της Ενετοκρατίας. Είναι πιθανό ο Ιταλός μελετητής, που προφανώς είχε επισκεφθεί το μνημείο πριν τις μετασκευές του 1906, να αναφέρεται στο αρχικό θύρωμα, το οποίο σήμερα έχει χαθεί.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του, που χρονολογείται στα τέλη του 14ου αιώνα, σώζεται αποσπασματικά και σε ποικίλη κατάσταση διατήρησης. Ο δυτικός τοίχος του αρχικού ναού γκρεμίστηκε όταν το κτήριο επεκτάθηκε, με αποτέλεσμα την απώλεια των τοιχογραφιών του, ενώ εκτεταμένες φθορές προκλήθηκαν και στα κατώτερα μέρη των πλευρικών τοίχων, λόγω της διάνοιξης των δύο μεγάλων παραθύρων.

Μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του 1960, ο ναός ήταν επιχρισμένος εσωτερικά με ένα παχύ στρώμα ασβεστοκονιάματος, το οποίο και αφαιρέθηκε με τις εργασίες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.Τότε αποκαλύφθηκαν οι τοιχογραφίες και στερεώθηκαν.Μια δεύτερη επέμβαση, με στόχο τον καθαρισμό των τοιχογραφιών, έγινε από την 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων το 2007.

Οι τοιχογραφίες του ναού αποτελούν ένα σύνολο υψηλής ποιότητας, αρκετά ομοιογενές, που θα μπορούσε να αποδοθεί σε έναν ζωγράφο και πιθανώς περισσότερους βοηθούς.

Ο καλλιτέχνης υιοθετεί ένα χαρακτηριστικό φυσιογνωμικό τύπο, τον οποίο επαναλαμβάνει σε όλα σχεδόν τα πρόσωπα. Οι μορφές διακρίνονται από τα υψωμένα φρύδια, που δίνουν στα πρόσωπα θλιμμένη έκφραση.

Οι επιγραφές στις περισσότερες παραστάσεις λειτουργούν ως τίτλοι, ενώ σε λίγες περιπτώσεις έχουν τη μορφή σχολίων, προερχόμενων από ευαγγελικές περικοπές. Στο σύνολό τους αποδίδονται ανορθόγραφες, υποδεικνύοντας έναν γραφέα  μετρίως εγγράμματο. Σε ορισμένες περιπτώσεις δε, το κείμενο δεν ολοκληρώνεται καν ή ορισμένα γράμματα παραμένουν δυσερμήνευτα, γεγονός που θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μηχανική αντιγραφή των επιγραφών από κάποιο πρότυπο.

Ο διάκοσμος του ιερού

Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας εικονίζεται η Δέηση. Στο κέντρο προβάλλει ο Χριστός σε προτομή, που ευλογεί και κρατά κλειστό κώδικα. Στα άκρα της σύνθεσης, και σε πολύ μικρότερη κλίμακα, η Θεοτόκος και ο Πρόδρομος παριστάνονται ολόσωμοι να τείνουν τα χέρια προς τον Παντοκράτορα.

Στον ημικύλινδρο της αψίδας, η διαπλάτυνση του αγιοθύριδου κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της παράστασης των συλλειτουργούντων ιεραρχών. Διακρίνεται μόνο το κάτω μέρος του σώματος τεσσάρων ιεραρχών εκατέρωθεν Αγίας Τράπεζας.

Η αποσπασματική επιγραφή […]ΙCΜΟ[…] στο κέντρο της παράστασης αναφέρεται στον Μελισμό, την εικαστική απόδοση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.

Στην καμάρα, που καλύπτει το ιερό, αναπτύσσεται η  Ανάληψη.Στη μεσαία ζώνη του νότιου τοίχου του ιερού εικονογραφούνται η Εμφάνιση του Χριστού στις Μυροφόρες   και το Όραμα του Πέτρου Αλεξανδρείας.

Η σκηνή του Οράματος του Πέτρου Αλεξανδρείας είναι από τις καλύτερα διατηρημένες στον ναό .Πάνω σε ογκώδη τράπεζα που καλύπτεται από κόκκινη ενδυτή πατά ο Χριστός, «παῖς ὡς ἐτῶν δώδεκα», με σκισμένο χιτώνα. Μπροστά του προσκλίνει, δεχόμενος την ευλογία του, ο  Α[ΓΙΟC] ΠΕΤΡΟC ΑΛΕΞΑΝ/ΔΡΙΑC.Φορά επισκοπική ενδυμασία και τα προσωπογραφικά του χαρακτηριστικά παραπέμπουν στον ομώνυμό του Απόστολο. Το σύμπλεγμα των δύο προσώπων περιβάλλει πλούσιο αρχιτεκτονικό σκηνικό, που καμπυλώνεται με εντυπωσιακή προοπτική, αγκαλιάζοντας τη σύνθεση. Στον κάμπο προβάλλει η επιγραφή ΤΙ[C] CΟΥ Τ[ΟΝ] ΧΙΤ[ΩΝΑ]… / C(ΩΤ)ΕΡ ΔΙΗΛΕΝ ΑΡΙΟCΟ ΑΦΡΟΝ Ο ΤΗC /ΤΡΙΑΔΟC.

 Κάτω από την Τράπεζα, σε συνεσταλμένη στάση, διακρίνεται ο αμαρτωλός ΑΡΙΟC . Στη μνημειακή ζωγραφική η συγκεκριμένη παράσταση συναντάται από το τέλος του 12ου αιώνα, διαδίδεται ωστόσο περισσότερο κατά την παλαιολόγεια και τη μεταβυζαντινή περίοδο. Το θέμα σχετίζεται με το δόγμα της Ενσάρκωσης, καθώς αποτελεί σαφή αναφορά στην αίρεση του Αρειανισμού, που ταλάνισε τον ορθόδοξο κόσμο κατά τον 4ο αιώνα.Ο ευχαριστιακός του χαρακτήρας οδήγησε στην απεικόνισή του στον χώρο του ιερού.

Τη χαμηλότερη ζώνη του νότιου τοίχου καταλαμβάνουν τρεις ολόσωμοι  μετωπικοί ιεράρχες.Ακριβώς κάτω από την Ανάληψη, στον βόρειο τοίχο του ιερού, τοποθετούνται ο  Λίθος  και η Θυσία του Αβραάμ.Στην κατώτερη ζώνη του βόρειου τοίχου, σε μικρό διάχωρο, βρισκόταν η κτητορική επιγραφή του ναού, σήμερα κατεστραμμένη λόγω της διάνοιξης ερμαρίου.

Κυρίως ναός: παραστάσεις του Χριστολογικού Κύκλου

Οι ψηλότερες ζώνες των πλαγίων τοίχων του κυρίως ναού αφιερώνονται στον Χριστολογικό Κύκλο, με έμφαση σε γεγονότα που σχετίζονται με το Πάθος. Οι παραστάσεις τοποθετούνται με τη φορά των δεικτών του ρολογιού, παραβλέποντας ωστόσο την ακριβή χρονική ακολουθία των ευαγγελικών γεγονότων. Ακριβώς δίπλα στο ανατολικό σφενδόνιο σώζεται αποσπασματικά η Γέννηση.

Οι τρεις Μάγοι πλησιάζουν πεζοί κρατώντας με σεβασμό τα δώρα, ενώ ελεύθερα στον κάμπο εικονίζονται μικρά πρόβατα. Η σκηνή κάτω από τη Γέννηση είναι πολύ κατεστραμμένη. Τα ίχνη τριών τουλάχιστον προσώπων που διακρίνονται στο ένα άκρο, καθώς και τα σπαράγματα κατασκευής που θυμίζει βημόθυρα στο κέντρο, παραπέμπουν στην Υπαπαντή.

Οι υπόλοιπες παραστάσεις αυτού του μέρους της καμάρας, μεταξύ των δύο σφενδονίων, δεν έχουν σωθεί. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε την ύπαρξη δύο ακόμα σκηνών του Δωδεκαόρτου, πιθανώς της Βάπτισης και της Μεταμόρφωσης. Στο δυτικότερο άκρο του νότιου τοίχου τοποθετείται η παράσταση του Επιτάφιου Θρήνου.Η χριστολογική ιστορία συνεχίζεται με την Προδοσία.

Κάτω δεξιά, σε πολύ μικρότερη κλίμακα, εικονίζεται το επεισόδιο του Πέτρου με τον Μάλχο. Ακολουθεί η παράσταση του [ΕΛΚΟΜΕΝΟΥ] ΕΠΙCT[AY]Ρ[ΟΥ .Προπορεύεται ο Σίμων ο Κυρηναίος, λυγίζοντας από το βάρος του ξύλινου σταυρού. Ανατολικότερα, μετά το σφενδόνιο, εικονογραφείται η  Σταύρωση. Στα αφύσικα λεπτά και μακριά χέρια και στο γεωμετρικά διαρθρωμένο σώμα του Εσταυρωμένου αποτυπώνεται ο πόνος. Δίπλα στη Σταύρωση σώζεται αποσπασματικά η Εις Άδου Κάθοδος.

Ο κύκλος της Δευτέρας Παρουσίας

Στο δυτικότερο τμήμα του αρχικού ναού, όπως αυτό ορίζεται από το δυτικό σφενδόνιο, συγκεντρώνονται επεισόδια σχετικά με τη Δευτέρα Παρουσία. Στον νότιο τοίχο, δυτικά του σφενδονίου, και δίπλα στον Θρήνο, απεικονίζεται η Παραβολή των Δέκα Παρθένων. Στη δεύτερη ζώνη του νότιου τοίχου τοποθετούνται τρεις χοροί Δικαίων. Από τα ανατολικά εικονίζεται ο ΧΟΡΟC ΙΕΡΑΡΧ[ΩΝ] , τον οποίο αποτελούν οι Χρυσόστομος, Βασίλειος και Γρηγόριος Θεολόγος. Ακολουθεί  ο  ΧΟΡΟC ΜΑΡΤΙΡΟΝ. Προΐσταται ο πρωτομάρτυς Στέφανος, με τη χαρακτηριστική κουρά. Τελευταίος στη σειρά εικονίζεται ο Χορός των Προφητών. Πρώτος τοποθετείται ο Προφήτης Σαμουήλ με το κέρας και ακολουθούν οι Δαυίδ και Σολομών. Τα επεισόδια της Δευτέρας Παρουσίας συνεχίζονται στην αμέσως κατώτερη ζώνη, με την παράσταση του Παραδείσου, που επιγράφεται Ο ΕΝ ΕΔΕΜ.

Στη δεύτερη ζώνη του βόρειου τοίχου συνεχίζονται οι παραστάσεις των χορών των Δικαίων. Δυτικότερα τοποθετείται ο [ ΧΟ]ΡΟC [A]CKIT[ΩΝ]. Από  τον όμιλο ξεχωρίζει ο Ονούφριος, γυμνός με ατίθαση κόμη, ο Παύλος ο Θηβαίος με το χαρακτηριστικό ψάθινο ένδυμα, και ο Αντώνιος με κυανό χιτώνα, πορφυρό μανδύα και λευκό κουκούλι. Ακολουθεί ένας Χορός Γυναικών, που έχει υποστεί εκτεταμένη φθορά. Η κορυφαία, με τον λευκό κεφαλόδεσμο, θα μπορούσε να ταυτιστεί με την Αγία Φωτεινή ή την Αγία Κυριακή, ενώ ακολουθεί μια μορφή με αυτοκρατορικό στέμμα, πιθανώς η Αικατερίνη ή η Ειρήνη. Τελευταίος  εικονίζεται ο  ΧΟΡΟC ΟCΙΟΝ ΓΗΝΕΚΟΝ ο οποίος απαρτίζεται από την Οσία Μαρία την Αιγυπτία και μελανοφορούσες μοναχές.

Ο κύκλος του αγίου Γεωργίου

Την τρίτη κατά σειρά ζώνη των τοίχων καταλάμβανε ο κύκλος του επωνύμου αγίου. Θα αποτελείτο από οκτώ περίπου σκηνές, αν κρίνουμε από τις περιορισμένες διαστάσεις των σωζόμενων διαχώρων. Ελάχιστα είναι τα επεισόδια που μπορούν σήμερα να ταυτιστούν. Στην τρίτη ζώνη του βόρειου τοίχου, σώζεται σπάραγμα με τη νεανική, αγένεια κεφαλή του αγίου. Η μετωπική απεικόνισή του, όπως και το γυμνό του στέρνο, κάνουν πιθανή την ταύτιση με το Μαρτύριο στον λάκκο με τον ασβέστη ή με το Μαρτύριο στον Λέβητα.

Μεμονωμένες μορφές αγίων

Η μεταγενέστερη διάνοιξη των παραθύρων έχει καταστρέψει τις περισσότερες μορφές που καταλάμβαναν την τέταρτη και κατώτερη ζώνη του ναού. Στον νότιο τοίχο, δίπλα στο δυτικότερο ενισχυτικό τόξο, διακρίνεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ με στρατιωτική ενδυμασία. Στα δεξιά  του, σε ένα κοινό διάχωρο, απεικονίζονται δύο άγιοι. Διατηρείται το πρόσωπο του ενός, νεαρό και αγένειο, κοντή κόμη. Το κιβωτίδιο και τα ιατρικά εργαλεία που κρατά ταυτίζουν τις μορφές με τους Αναργύρους Κοσμά και Δαμιανό.

(Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από την εργασία “Ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο Μελισσουργάκι Μυλοποτάμου” της Νικολέττα Πύρρου, Αθήνα 2014)

Πηγή: e-storieskritis