«Κουτσούνες»: Οι χειροποίητες κούκλες που κρατούσαν συντροφιά στις Κρητικοπούλες

Σήμερα, ακόμη και αν υπάρχουν πράγματι πολλές οικογένειες που είναι αντιμέτωπες με οικονομικές δυσκολίες, τα παιχνίδια των παιδιών είναι άφθονα και ιδιαίτερα πιο προσιτά. Μπορεί τα μικρά να θέλουν τα ομορφότερα και πιο ακριβά παιχνίδια, αλλά οι γονείς έχουν την δυνατότητα για έστω απλά δωράκια.

Κάποτε όμως στην παλιά Κρήτη, τα παιχνίδια για τα κρητικόπουλα ήταν πολυτέλεια. Λιγοστά ήταν αυτά που είχαν παιχνίδια αγορασμένα από μαγαζιά. Τα περισσότερα είχαν χειροποίητα παιχνίδια όπως οι γνωστές στους μεγαλύτερους σε ηλικία «κουτσούνες».

Γράφει ο Αντώνης Τσαλίκης για το Daynight.gr

Τι ήταν οι «κουτσούνες» των κοριτσιών;

Πριν από πολλά χρόνια, οι κουτσούνες στην Κρήτη ήταν γενικά οι κούκλες με τις οποίες έπαιζαν τα μικρά κορίτσια. Αν και έτσι έλεγαν και τις λιγοστές κούκλες του εμπορίου, κουτσούνες ήταν κατά βάση οι κούκλες που έφτιαχναν μόνες τους οι μανάδες με αυτοσχέδιο τρόπο και διάφορα διαθέσιμα υλικά όπως πανιά, υφάσματα κ.α. Μπορεί οι περισσότερες κρητικοπούλες εκείνης της εποχής να ζήλευαν τις εντυπωσιακές κούκλες που είχαν τα παιδιά πιο ευκατάστατων οικογενειών, αλλά ακόμη και αυτές οι αυτοσχέδιες κουκλίτσες ήταν ένα παιχνίδι πολυτέλεια που δεν είχαν όλοι.

Αν και οι κουτσούνες ήταν ένα παιχνίδι απλό, δεν ήταν καθόλου απλή και η δημιουργία τους. Οι μανάδες που ήθελαν να φτιάξουν κουτσούνες στις κόρες τους γιατί δεν υπήρχαν χρήματα για αγορά έτοιμων, έπρεπε να είχαν γνώσεις. Για ένα όμορφο τελικό αποτέλεσμα, θα έπρεπε να γνωρίζουν μοδιστρική, λεπτομέρειες για την συγκεκριμένη τεχνική και φυσικά ελεύθερο χρόνο. Πόσο μάλλον για μεράκι και την απαραίτητη φαντασία σε μια εποχή που ήταν πολύ πιο σκληρή από την σημερινή.

Η αλήθεια είναι πως όποια και αν ήταν αντικειμενικά η δυσκολία για να φτιαχτούν όμορφες και προσεγμένες κατσούνες, αν η μητέρα αφιέρωνε χρόνο και προσπαθούσε με διάφορα πανιά να κάνει ένα δώρο στην κόρη, εκείνη θα το εκτιμούσε στο μέγιστο. Παρά την απλότητα τους τις περισσότερες φορές, οι χειροποίητες αυτές κούκλες γέμιζαν χαρά τις μικρές κρητικοπούλες που τις λάτρευαν.

Σε κάθε χωριό της Κρήτης όμως υπήρχαν και μανάδες που είχαν αφιερώσει χρόνο στην τέχνη αυτή και έφτιαχναν υπέροχες κουτσούνες που ζήλευαν μικροί και μεγάλοι! Μπορεί να τους έπαιρνε πολύτιμο χρόνο από τις καθημερινές υποχρεώσεις, αλλά το μεράκι τους και η διάθεση να προσφέρουν χαρά κυριαρχούσαν.

Πώς έφτιαχναν τις «κουτσούνες» οι μανάδες;

Μια κουτσούνα που θα άρεσε στις κόρες ήθελε ώρες ενασχόλησης και βεβαίως προσοχή στην λεπτομέρεια. Τα βασικά υλικά μπορεί να ήταν απλά υφάσματα και κάθε λογής πανιά, αλλά ακόμη και η επιλογή τους ήθελε προσοχή και δημιουργική φαντασία. Ένα κομμάτι ύφασμα πάντως δεν έφτανε και η δημιουργία της κάθε αυτοσχέδιας κούκλας απαιτούσε την χρήση αρκετών διαφορετικών κομματιών.

Ένα βασικό πανί ήταν απαραίτητο για το κορμό της κουτσούνας, ενώ όλα τα υπόλοιπα άκρα ήθελαν διαφορά κομμάτια που το καθένα θα λάμβανε την δική του επεξεργασία για να ταιριάξει με γούστο και πάνω από όλα λεπτομερή δουλειά από τα χέρια της μάνας. Άλλο κομμάτι ύφασμα για τα πόδια, για χέρια και το κεφάλι που ήθελε την περισσότερη προσοχή και χάρη από όλα τα υπόλοιπα.

Ενδιαφέρον έχει η λεπτομέρεια σε όλα τα κομμάτια της κούκλας. Για τα ποδαράκια της χρησιμοποιούσαν μετρημένο σωστά ύφασμα που έκοβαν και γέμιζαν με πίτουρα ώστε να σταθεί σωστά και όμορφα πριν γίνει η ένωση. Στα ίδια ποδαράκια έραβαν και παπούτσια που έφτιαχναν από πανί και επίσης κουκιά που τα τοποθετούσαν ως πέλματα των ποδιών.

Αυτές οι λεπτομέρειες πάντως ήταν ζήτημα φαντασίας και όρεξης φυσικά των μητέρων. Από άκρη σε άκρης της Κρήτης οι κουτσούνες ήταν τόσο μα τόσα διαφορετικές!

Όπως τα πόδια της κούκλας, έτσι φτιάχνονταν από πανί και πίτουρα τα χέρια με πιο λεπτό σχήμα και συνήθως άλλο χρώμα για να ξεχωρίζουν ή άλλες λεπτομέρειες που θα χρειάζονταν για το παιχνίδι των παιδιών. Τέλος, έμενε το φτιάξιμο της κεφαλής όπως έλεγαν που επίσης φτιάχνοταν από πανί και γέμισμα με πίτουρα για να είναι μαλακό όπως τα υπόλοιπα μέρη. Όταν ζωγράφιζαν συνήθως το πρόσωπο, το έραβαν πάνω στο υπόλοιπο σώμα και η κουτσούνα ήταν σχεδόν έτοιμη. Έμενε βεβαίως η διακόσμηση της κούκλας με άλλα όμορφα μέρη από πανιά και λεπτομέρειες που θα την έκαναν πιο ρεαλιστική και εντυπωσιακή.

Στο σημείο αυτό, ξεχωρίζει η ανάμνηση της λαϊκής φράσης «Πίτουρα έχει η κεφαλή σου» που βγαίνει ακριβώς από το γεγονός πως με πίτουρα γέμιζαν το κεφάλι της κούκλας που έπαιζαν τα παιδιά…

Όταν τα βασικά μέρη της κούκλας ήταν έτοιμα, οι γυναίκες με μεράκι δεν σταμάταγαν εκεί αλλά ξεκίναγαν την διακόσμηση με υπομονή και εμμονή στην λεπτομέρεια. Διάλεγαν χρώματα και με αυτά ζωγράφιζαν την κουτσούνα στα διάφορα μέρη του σώματος που ήθελαν. Έκαναν με γραμμούλες δάχτυλα, ζωγράφιζαν μάτια φρύδια και στόμα, και συχνά έβαφαν τα χείλη και τα νύχια κόκκινα. Έκαναν ακόμη περισσότερες λεπτομέρειες όπως μικρά φιογκάκια στα παπούτσια, στολίδια στις φορεσιές κ.α.

Τέλος, έμεναν τα πλούσια μαλλιάς της κούκλας που τις περισσότερες φορές ήταν κομμάτι από μαλλί προβάτου. Μια σημαντική λεπτομέρεια που θα ομόρφαινε περισσότερο την κουτσούνα αν ήταν πλούσιο, προσεγμένο και πολλές φορές βαμμένο ξανθό ή καστανό ανάλογα με τις προτιμήσεις.

Αν όμως η όρεξη και βεβαίως ο χρόνος των νοικοκυρών ήταν ελάχιστος ως συνήθως εκείνα τα χρόνια,  έπιαναν μια λίγο βαμβάκι ή διάφορα μικρά πανιά και τα έκαναν μια στενόμακρη μάζα σαν σώμα, τα τύλιγαν σφιχτά από έξω με κάποιο άλλο συνήθως λευκό ύφασμα και έραβαν απέξω το πανί. Στη συνέχεια, με κάποιο σπάγκο ή κορδόνι έσφιγγαν σε κάποιο σημείο στο σώμα ώστε να σχηματιστεί το κεφάλι της κούκλας. Σε αυτό το απλό κεφαλάκι ζωγράφιζαν με τα χρώματα ή με απλό μαύρο μολύβι τα μάτια το στόμα κτλ, χωρίς να φτιάχνουν καθόλου πόδια, χέρια. Ήταν η γρήγορη και πιο εύκολη λύση όταν τα κορίτσια ήθελαν κούκλες αλλά δεν υπήρχε ούτε ο χρόνο ούτε ίσως τα απαραίτητα υλικά…